Öfkemiz Üzerine Düşünelim

Okumak üzere olduğunuz makale, ilk olarak Roderick T. Long tarafından kaleme alınan ve eski adıyla Free Nation Foundation, yeni adıyla Libertarian Nation Foundation tarafından yayınlanan Formulations dergisinin Yaz 2001 sayısında yayınlanmıştır. Bu konuşma, Auburn Felsefe Topluluğu’nun 5 Ekim 2001 tarihinde, bir ay önceki 11 Eylül saldırılarına cevaben düzenlediği Roundtable on Hate toplantısında gerçekleştirilmiştir. 19 Şubat 2013 tarihinde ise C4SS’de yayınlanmış, Faruk Pak tarafından Türkçe ‘ye çevrilmiştir.

11 Eylül olayları, bence diğer yanağımızı da dönelim görüşlerinden Orta Doğu’nun yarısını bombalama çağrılarına ve bu ikisi arasında akla gelebilecek her türlü görüşe kadar çok çeşitli tepkiler doğurdu. Duyguların yükseldiği bir dönemde, ahlaki açıdan uygun bir karşılık vermeye nasıl karar vermeliyiz? Kendimizi öfkemizin yönlendirmesine izin mi vermeliyiz yoksa öfkemizi bir kenara bırakıp duygusal olmayan bir karar mı vermeliyiz?

D. H. Lawrence bir keresinde şöyle yazmıştı:

Benim büyük dinim, kanın, bedenin akıldan daha bilge olduğuna olan inançtır. Aklımızla yanlış yapabiliriz. Ama kanımızın hissettiği, inandığı ve söylediği şey her zaman doğrudur. Akıl sadece bir dizgin ve dizgindir. Bilgiden bana ne? Tek istediğim kanıma cevap vermek, doğrudan, aklın, ahlakın ya da başka bir şeyin müdahalesi olmadan. (Brand Blanshard’dan alıntı, Reason and Analysis (La Salle: Open Court, 1962), s. 47.)

Diğer uçta ise Romalı filozof Seneca, asla öfke ya da başka bir duyguya dayanarak karar vermememiz gerektiğini savunmuştur. Öfke Üzerine adlı eserinde Seneca, eğer öfke bizi soğukkanlı akıl temelinde zaten vereceğimiz kararı vermeye yönlendiriyorsa, o zaman öfkenin gereksiz olduğunu ve eğer öfke bizi soğukkanlı akıl temelinde vereceğimiz karardan farklı bir karar vermeye yönlendiriyorsa, o zaman öfkenin zararlı olduğunu ileri sürmüştür.

Lawrence ve Seneca arasındaki bu anlaşmazlık, altta yatan bir anlaşmayı gizlemektedir: her iki yazar da akıl ve duygu arasında bir karşıtlık olduğunu varsaymaktadır. Böyle bir çatallanma fikrine Aristoteles karşı çıkmaktadır. Aristoteles’e göre duygular aklın bir parçasıdır; ruhun rasyonel kısmı ayrıca entelektüel ya da hükmeden kısım ve duygusal ya da tepki veren kısım olarak ikiye ayrılır. Her iki kısım da rasyoneldir ve her iki kısım da karşımıza çıkan durumların ahlaki nüanslarına uygun bir duyarlılık kazandırmak için gereklidir. Dolayısıyla bilge kişi hem entelektüel olarak rasyonel hem de duygusal olarak rasyonel olacaktır. Entelektüel yönü zayıf olan duygusal insanlar, davranışları üzerindeki makul kısıtlamaları kabul etmekte isteksiz olma eğilimindedirler; uygar toplum için fazla saldırgan ve kendini beğenmişlerdir- Aristoteles’e göre fazla “Kelt”. Aklın ya da ahlaki değerlerin müdahalesi olmaksızın doğrudan kanlarına hesap verirler ve bunun sonucunda da çok fazla kırma ve dökme meydana gelir. Ancak duygusal yönleri zayıf olan entelektüel insanlar genellikle davranışları üzerindeki mantıksız kısıtlamaları kabul etmeye çok isteklidirler; kendilerini savunmak için gerekli olan thumos’tan, ruhlu öz atılganlıktan yoksundurlar ve bu nedenle asaleti çıkar için feda ederek eski Pers İmparatorluğu gibi bir diktatörlüğün pasif tebaaları haline gelmeleri muhtemeldir. Aristoteles’e göre, durumun gerektirdiğinden daha az öfke duymak da daha fazla öfke duymak kadar ahlaki algıda bir başarısızlıktır. Sadece aklımızın hem entelektüel hem de duygusal yönlerinin tam olarak gelişmesi, özgürlüğe ve sosyal iş birliğine uygun bütünleşmiş bir kişilik ortaya çıkarabilir. (Aristoteles’in tüm bunları Keltleri ve Persleri köleleştirmek için bir gerekçeye dönüştürmeye çalışması meşhurdur; ancak nezaketle dikkatimizi Maestro’nun aptal anlarına değil, akıllı anlarına odaklayalım).

Aristoteles’in (zeki olduğu zamanlarda) ne demek istediğini anlamak için, Şahit filminde Harrison Ford’un karakterinin aralarında saklandığı bazı Amish çiftçilerin yerel zorbalar tarafından taciz edildiği ve aşağılandığı sahneyi hatırlayın. Zorbalar, barış yanlısı olan Amişlerin kendilerini savunmak için bile şiddet kullanmayacaklarının farkındadırlar; Amiş çiftçilerden biri Harrison Ford’a “bizim yolumuz bu” diye açıklar- Ford da buna “benim yolum bu değil” diye karşılık verir, arabadan iner ve seyircilerin büyük memnuniyeti içinde zorbalara kendi ilaçlarını tattırır.

Bu sahne duygularımıza hitap eder; bizi pasifizmi reddetmeye yöneltir. Seneca, bu gibi sahnelerin bize mantıklı bir argüman sunmak yerine duygusal tepkilerimiz üzerinde çalıştığı için manipülatif ve tehlikeli olduğuna itiraz ederdi. Ancak Aristoteles buna pekâlâ katılmayabilir. Ona göre hiç kimse yalnızca rasyonel argümanlarla bilge ya da erdemli olamaz; insanların duygusal ve duyuşsal tepkilerinin de eğitilmesi ve alışkanlık haline getirilmesi gerekir. Witness’taki gibi sahneler, durumun etik açıdan ilgili özelliklerini belirgin hale getirerek ve thumos’un yararlı bir şekilde uygulanmasını teşvik ederek, duygularımızı eğitmeye ve ahlaki yargılama kapasitemizi geliştirmeye hizmet edebilir.

Aristoteles haklıysa, Seneca yanılıyor demektir; duygusal tepkiler ahlaki algılarımızı yerinden etmek ya da sadece yankılamak yerine onları kolaylaştırabilir. Ancak bu Lawrence’ın haklı olduğu anlamına gelmez; Aristoteles bize içgüdüsel tepkilerimize körü körüne güvenmemizi tavsiye etmiyor. Akıl gibi duygular da yanılabilir; Aristoteles’in de belirttiği gibi, duygular genellikle aşırı istekli hizmetkârlar gibidir, önce onları doğru bir şekilde kavradıklarından emin olmadan emirlerimizi yerine getirmek için acele ederler.

Terörist 11 Eylül saldırıları bizi öfkelendirdi ve haklı olarak da öfkelendirdi. Öfkemiz ahlaki algımıza şekil vererek bizi iki etik gerçekle bilişsel temasa sokar: saldırının yanlışlığı ve buna karşı misilleme yapmanın doğruluğu. Bu ölçüde, öfkemiz görüşümüzü bulanıklaştırmak yerine keskinleştirir. Bununla birlikte, öfke de aşırı istekli bir hizmetkâr olabilir ve bizi öfkemize yanıt veren aklın gerçekleriyle uyuşmayan şekillerde davranmaya sevk edebilir. Öfkemizi hissetmek kolaydır, ancak öfkemizi düşünmek gibi bir sorumluluğumuz da vardır.

Öfkemiz, teröristlerin 11 Eylül’de yaptıklarının yanlış olduğuna dair bir yargı içermektedir. Ama yaptıkları neydi? Hükümetimize karşı duydukları şikayeti dile getirmek için masum sivillerin üzerine gökten ölüm yağdırdılar. Eğer askeri tepkimizin öfkesiyle Afganistan’daki ya da başka yerlerdeki masum sivillerin hayatlarını umursamazsak, o zaman öfkemiz adına, öfkemizin ifade etmesi gereken ilkeyi ihlal etmiş oluruz: hükümetlerine karşı bir şikayeti ifade etmek için masum sivillerin üzerine gökten ölüm yağdıran biz oluruz. Doğrudan kanlarına hesap verenler genellikle hesap verecek çok fazla kana sahip olurlar.

Bazı televizyon ve internet yorumcuları, düşman ülkelerdeki sivillerin gerçekten masum olmadığını, çünkü bu sivillerin hükümetlerini onaylamadıkları takdirde onları devirebileceklerini ve devirmeleri gerektiğini söyledi. Bu yorumcular bunu söylerken kendilerini teröristlere karşı sert bir tutum sergiliyor gibi görüyorlar. Ancak aslında teröristlerin pozisyonunu onaylamaktadırlar. Çünkü argümanları, hükümetim tarafından işlenen her türlü savaş suçundan benim sorumlu olduğumu söylemek anlamına gelmektedir, zira hükümetimi gerçekten onaylamıyor olsaydım onu devirebilirdim ve devirmeliydim de. (Nasıl olduğunu çok merak ediyorum ama hiç detay vermiyorlar.) Ancak teröristlerin pozisyonu tam da budur: herhangi bir Amerikalı, Amerikan hükümetine karşı şikayetlerin şiddetle ifade edilmesi için meşru bir hedeftir. Terörist bir saldırıya karşı ahlaki öfkeyle motive olan bir bakış açısı, bu saldırının ardındaki ilkeyi onaylar hale geldiğinde, öfkenin aşırı istekli bir hizmetkâr gibi davrandığı ve daha fazla eğitime ihtiyaç duyduğu açıktır.

Bazı yorumcular, bir yandan Müttefiklerin Dresden ve Hiroşima’yı bombalaması ya da Dünya Ticaret Merkezi’ne yapılan son saldırıda olduğu gibi sivillerin doğrudan ve kasıtlı olarak hedef alınması ile diğer yandan askeri bir deyim olan “tali hasar” arasında ayrım yapmaktadır, Başkan Reagan’ın Libya’yı bombalaması, Başkan Clinton’ın Sudan’ı bombalaması ve şu anki Başkanımızın Irak’a karşı devam eden bombalama kampanyasında olduğu gibi, askeri ya da başka bir düşman hedefe yönelik bir saldırının yan ürünü olarak ortaya çıkan istenmeyen (ancak mutlaka öngörülemeyen) sivil ölümler. Sıklıkla sivillerin doğrudan hedef alınmasının ahlaka aykırı olduğu, ancak ikincil zararın ahlaka aykırı olmadığı savunulmaktadır.

Sivillerin doğrudan hedef alınmasının ahlak dışı olduğunu biliyoruz, çünkü Dünya Ticaret Merkezine yapılan terörist saldırının ahlak dışı olduğunu biliyoruz. İlk yargıyı, ikinci yargıyı destekleme hakkımızı zedelemeden reddetmeye cesaret edemeyiz. Peki ikincil zararlar neden daha haklı görülebilir? Argüman şöyle bir şeye dayanıyor. Eric’in bir bebeği göğsüne bağladığını ve sonra bana ateş etmeye başladığını varsayalım. Masum bebeği vurmadan ona karşılık veremem. Yine de bebek için çok kötü olsa da Eric’e karşı kendimi savunma hakkım olduğunu söylemek makul görünüyor ve eğer bebek ölürse, suç bende değil, en başta bebeği bu duruma soktuğu için Eric’te olmalı. Aynı şekilde, düşman hedeflere yapılan saldırıların bir yan ürünü olarak ortaya çıkan masum ölümlerden de saldırganların değil düşman hedeflerin sorumlu tutulması gerektiği savunulmaktadır.

Ancak Eric vakasında ikincil zararın ahlaki meşruiyeti önemli ölçüde dört faktöre bağlı görünmektedir: birincisi, ikincil zararın nispeten küçük boyutu (sadece bir bebek); ikincisi, Eric’e ateş etmenin onu gerçekten durdurma olasılığının yüksek olması; üçüncüsü, Eric’i durdurmanın tehdidi sona erdirmeye yapacağı katkının büyüklüğü (açıklandığı gibi toplam); ve dördüncüsü, Eric’i durdurmanın bebek için daha az tehlikeli olacak alternatif bir yolunun olmaması. Bu dört değişkenden herhangi birini değiştirdiğimizde tali hasar durumu zayıflar. Eğer Eric sadece bir bebek tarafından değil de bir şehir dolusu bebek tarafından korunuyorsa; ya da Eric’in gerçekten şehirde olup olmadığına dair bazı şüpheler varsa; ya da Eric askeri bir makinenin sadece bir dişlisiyse, toplam tehdide bireysel katkısı oldukça küçükse; ya da Eric’i şehri bombalamadan ortadan kaldırmanın yolları varsa- bunlardan herhangi biri ya da hepsi doğru olduğu ölçüde, ikincil zararın meşruiyet durumu da buna bağlı olarak zayıflar. Bu değişkenler Eric paradigmasından uzaklaştıkça, ikincil zarar ile sivillerin doğrudan hedef alınması arasındaki ahlaki fark daha zayıf hale gelir- tıpkı ikisini ahlaki açıdan farklı olarak ele alma durumu gibi. Savaşta zayiatın söz konusu olduğu gerçek dünyadaki vakaların çoğunda bu değişkenlerin çoğu ya da tamamı Eric paradigmasından oldukça uzaklaştığından, zayiat konusunda genel bir askeri rahatlık politikasının haklı bir gerekçesi olmadığı sonucuna varıyorum. Böyle bir politika öfkemiz tarafından motive ediliyor olabilir, ancak öfkemizin sesini daha ince bir kulakla dinlersek, öfkemizin bize öğretebileceği dersle çelişir.

Bu akşamki konumuz nefret. Ancak şu ana kadar nefretten ziyade öfke hakkında konuştum. Biri hakkında söylediklerimin diğeri için de geçerli olduğu düşünülebilir; ancak bence arada önemli bir fark var. Öfke çoğu zaman haklı görülebilir; ancak nefretin, en azından bir kişiye karşı, asla haklı görülemeyeceğini düşünüyorum.

Aradaki fark nerede yatıyor? Bir kişiye kızgın olabilir ve yine de o kişinin iyi olmasını dileyebiliriz; sonuçta sevdiklerimize de sık sık kızarız ve onlara kızgınken onları sevmekten vazgeçmeyiz. Ancak bir kişiden nefret edip yine de o kişinin iyi olmasını dileyemeyiz. Bence bu durum nefreti öfkenin olmadığı bir şekilde ahlaki açıdan sorunlu hale getirir. Çünkü ben Aristoteles’in mutluluk anlayışını erdemli bir rasyonel faaliyet hayatı olarak kabul ediyorum. Elbette düşmanlarımızın daha erdemli ve daha rasyonel olmalarını dilemeliyiz; ne de olsa daha erdemli ve daha rasyonel olsalardı iki uçağı kaçırıp Dünya Ticaret Merkezi’ne çarptırmazlardı. Herhangi biri tarafından daha fazla erdem ve daha fazla rasyonellik yönünde yapılan her hareket her zaman takdirle karşılanmalıdır. Ancak Aristoteles mutluluk konusunda haklıysa, düşmanlarımızın daha erdemli ve daha akılcı olmalarını dilemek, onların daha mutlu olmalarını dilemek anlamına gelir.

Bence Sokrates, İsa ve Buda gibi ahlak öğretmenlerinin düşmanlarımız için iyi dileklerde bulunmamızı tavsiye ederken kastettikleri şey bu olmalıdır. Açıkçası düşmanlarımızın projelerinin başarılı olmasını dilememeliyiz; çünkü bu projeler kötüdür ve proje olmaktan çıkmadan kötü olmaktan çıkamazlar. Dolayısıyla bu projelere karşı nefret duymak yerinde olacaktır. Ancak insanlar kötü olmaktan vazgeçmeden de her zaman kötü olmaktan vazgeçebilirler. Kötü olmaktan vazgeçmeyi reddederlerse, kendimizi savunmak için onları kötü olmaktan vazgeçirmeyi gerekli görebiliriz; ancak her zaman düşmanlarımızın kötü olmaktan vazgeçmesini tercih etmeliyiz. Ama bu, düşmanlarımızın daha iyi insanlar olmalarını- daha iyi, daha değerli, daha az yıkıcı, nefret dolu hayatlar yaşamalarını tercih etmekten başka nedir ki? Eğer tercih etmemiz gereken şey buysa, o zaman düşmanlarımızın iyi olmasını dilemeliyiz. Bu, onlara kızgın olmakla ve gerekirse onları öldürmekle uyumlu olsa da onlardan nefret etmekle uyumlu değildir.

The Center for a Stateless Society (www.c4ss.org) is a media center working to build awareness of the market anarchist alternative